Zadawanie człowiekowi dolegliwości zawsze domagało się usprawiedliwienia. Dlatego zawsze poszukiwano specjalnego usprawiedliwienia kary zarówno jako ogólnej praktyki prawnej i społecznej, jak i jako jednostkowego aktu konkretnego działania. Usprawiedliwienie kary, choć swoiste, nawiązuje do ogólnych podstaw aksjologicznych społeczeństwa, do refleksji na temat dobra i zła, moralności, racjonalności, słuszności, do wizji człowieka i ładu społecznego. Dlatego refleksja na temat kary, w tym szczególnie kary kryminalnej ogniskuje w sobie wiele kwestii ogólnych dotyczących pytań o człowieka i społeczeństwo. Z tego też względu rozważania na jej temat pojawiały się od czasów najdawniejszych w religii, a także w pismach filozofów i wypowiedziach ludzi sztuki. Natomiast systematyczne badania penologiczne rozwijały się w związku z próbami reform systemu prawa karnego i wykonania kar podejmowanymi od XVIII wieku. Reformatorzy dążyli do zastąpienia praktyki penalnej usprawiedliwianej retoryką odwetową, racjonalnymi ideałami resocjalizacji i prewencji antyprzestępczej. Postulowane i wprowadzane przez nich zmiany miały służyć oparciu na tych światłych założeniach racjonalnie opracowanej, kompleksowej polityki kryminalnej i penitencjarnej. Pisma osiemnastowiecznych reformatorów prawa karnego i więziennictwa, Cesarego Beccarii, Johna Howarda czy Jeremiego Benthama, żeby wymienić postacie o charakterze symbolicznym, miały w istocie właśnie charakter społeczno-filozoficznych studiów penologicznych, choć sama nazwa jeszcze nie była stosowana. Dopiero później górę nad reformatorskimi rozważaniami o charakterze społeczno-filozoficznym zaczęły brać prace o charakterze dogmatycznym. Rozwój współczesnej dogmatyki, która dla równowagi badań wymuszała wyodrębnienie studiów społecznych kary, czyli późniejszej penologii, wiąże się szczególnie z pracami Anzelma Feuerbacha z przełomu XVIII i XIX wieku. Ponadto na kształtowanie się penologii jako odrębnej dziedziny dociekań i wykładu wpływ wywarły praktyczne rozważania na temat organizacji wykonania kary pozbawienia wolności. Prowadzono je w ramach badań więzienioznawczych rozwijanych od początku XIX wieku oraz studiów rodzących się wtedy koncepcji praktycznych programów oddziaływania na skazanych (określanych później zbiorczym pojęciem nauk penitencjarnych). Można powiedzieć, że współcześnie tak jak w Starożytności (np. w pismach Platona i Arystotelesa)
rozważania o charakterze społecznym, filozoficznym na temat kary poprzedzały rozważania praktyczne na temat prawa karnego oraz procedury i rytuałów wykonania kary. Jednak mimo tego historycznego pierwszeństwa nauki o karze jako zjawisku społecznym i problemie filozoficznym wyodrębnienie penologii jako dziedziny badań i wykładu nastąpiło dopiero w związku z wykształceniem się specjalistycznych rozważań z zakresu dogmatyki prawa karnego
i zorientowanych praktycznie studiów penitencjarnych. Dopiero rozwinięcie się oraz instytucjonalizacja samej nauki prawa karnego (dogmatycznego) i profesjonalizacja wykonania kary (więzienia) wraz z poddaniem tego procesu, choćby ograniczonej kontroli nauki, wymusiły rozwój penologii jako przedmiotu badań i wykładu. Od tej pory badania kary jako zjawiska społecznego i problemu filozoficznego nie miały już być prowadzone przede wszystkim jako przyczynek do ogólnych rozważań społecznych, filozoficznych i prawnych. Studia w tym zakresie umieszczano coraz częściej w kontekście potrzeb nowoczesnej nauki prawa karnego i systemu penitencjarnego. Nowoczesna nauka prawa karnego, w tym także rodząca się w XIX wieku polityka kryminalna i penitencjarystyka domagały się mocnych podstaw teoretycznych w ramach zasobów wiedzy z zakresu instytucjonalizowanych wtedy na uniwersytetach nauk społecznych, prawnych i humanistyki. Wiedzy tej w ramach wykładów i publikowanych badań dostarczała im w pewnym stopniu penologia, lepiej lub gorzej wyodrębniana od mniej więcej połowy XIX wieku z wykładu prawa karnego dogmatycznego i nauk o więziennictwie.
Jednak już od końca XIX wieku wpływ penologii na prawo karne podlegał pewnemu ograniczeniu spowodowanemu szybkim rozwojem pozytywistycznych studiów etiologii i fenomenologii przestępczości: antropologii kryminalnej i kryminologii. Nauki te niezależnie od istotnego wpływu na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości i działanie jego poszczególnych instytucji, w tym rozwój form organizacyjnych kary, podważały same podstawy ideowe i racjonalność dyskursu na temat kary kryminalnej, a więc i tożsamość penologii. Ich znaczenie rosło w okresie międzywojennym, można mówić o ich dominacji w trzech dekadach po II wojnie światowej. Stan ten wyraźnie niekorzystnie wpłynął na rozwój penologii. Osłabienie w latach 70 tych XX wieku dominacji paradygmatu pozytywizmu odbiło się na stanie polityki kryminalnej i penitencjarnej pozbawionych poważnych podstaw naukowych. Od tego czasu nauki penalne, zdaniem wielu teoretyków, znajdują się w poważnym kryzysie poznawczym i politycznym, tracąc jednoznacznie określony legitymizm. Ten stan rzeczy stał się także przesłanką wzmożenia od końca XX wieku badań i refleksji penologicznej.
W Polsce pierwszy podręcznik prawa karnego opracowany na Uniwersytecie Warszawskim przez Romualda Hubego w 1830 roku traktował kwestię kary kryminalnej z perspektywy penologicznej, a więc jako instytucję społeczną (więzienie). Podstawy jej usprawiedliwienia i wymiaru łączył w eklektyczny sposób z interpretowaną w duchu katolickim heglowską, dialektyczną nauką o naturze życia społecznego i o państwie łączonymi z rozważaniami praktycznymi o polityce karnej i penitencjarnej w duchu Cesarego Beccarii i Johna Howarda. W późniejszym okresie wielu wybitnych polskich uczonych uwzględniało zagadnienia penologiczne w swoich wykładach prawa karnego. Można tu wymienić takich uczonych jak profesor Szkoły Głównej Stanisław Budziński (znany też w humanistyce jako tłumacz m.in. twórczości Goethego, Schillera, Puszkina i Lermontowa), Wacław Makowski profesor Uniwersytetu Warszawskiego i Senator II RP. Jednak przede wszystkim należy wspomnieć uznawanego za najważniejszego polskiego przedstawiciela dwudziestowiecznej nauki prawa karnego Juliusza Makarewicza, głównego współtwórcę polskiego kodeksu karnego z 1932 roku (zwanego czasem Lex Makarewicz). Makarewicz napisał pracę o charakterze penologicznym z zakresu antropologiczno-historycznej genezy instytucji prawa karnego Einführung in die Philosophie des Strafrechts auf Entwicklungsgeschichtlicher Grundlage, która została wydana w Stuttgarcie w 1906 roku. Jej tłumaczenie na język polski zostało wydane dopiero w 2010 r., po przeszło stu latach od pierwszego, niemieckiego wydania. Czasami od daty pierwszego wydania tego studium penologicznego liczy się rozwój samodzielnej, współczesnej penologii w Polsce.
W literaturze angielskiej początki penologii jako dyscypliny naukowej wiąże się z dwiema odrębnymi tendencjami. Po pierwsze wpływ na jej rozwój przypisuje się nurtowi reformatorskiej, humanitarnej myśli penitencjarnej motywowanej religijnie, której czołowym przedstawicielem był John Howard. Po drugie łączy się jej powstanie z rozwojem nowoczesnej polityki kryminalnej i penitencjarnej opartej na liberalnym utylitaryźmie dążącym do stworzenia podstaw racjonalnego w sensie społecznym i ekonomicznym zarządzania społeczeństwem. W powszechnej opinii najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Jeremy Bentham. W Niemczech natomiast genezę penologii wiąże się z jednej strony z dziewiętnastowiecznym programem reform więziennych, z drugiej z rozwijanym w tym czasie prawno karnym, antropologicznym i historycznym badaniem genezy instytucji prawa karnego, przede wszystkim różnych form organizacyjnych kary, z karą więzienia na czele.
Nazwa penologia pojawiła się w literaturze naukowej w pierwszej połowie XIX wieku (nie później niż w 1838 r.). Rozważania na temat kary o charakterze społeczno-filozoficznym i humanistycznym wykazywały wyraźną autonomi
ę przedmiotową i metodologiczną zarówno wobec dogmatyki prawa jak i wobec praktycznych studiów więzienioznawczych. Ten stan rzeczy powodował, że na użytek przedmiotu badań, kary jako zjawiska społecznego, jak i związanego z nim wykładu akademickiego coraz częściej wyodrębniano pod pojęciem penologii różnie dookreślane społeczno-filozoficzne studia kary kryminalnej. W niektórych krajach miały one większy związek z reformami penitencjarnymi (np. Anglia), w innych, jak Polska, łączyły się przede wszystkim z wykładem prawa karnego mocno osadzonym w kontekście społeczno-historyczno-filozoficznym. W Niemczech natomiast miały charakter pośredni wiążąc się szczególnie z historią instytucji karnych zarówno prawa karnego materialnego jak i więzienia. Niezależnie od pewnych zróżnicowań akcentów wyraźnie następowało wyodrębnienie przedmiotu badań penologii – kary kryminalnej jako instytucji społecznej i jej płaszczyzn badawczych (określających też podstawy metodologiczne): historycznej, socjologicznej, prawnej, filozoficznej i penitencjarnej. Gdy badania kary kryminalnej dotyczyły instytucji społecznej z perspektywy historyczno-społecznej lub filozoficzno-społecznej czy socjologiczno, penitencjarno-prawnej, określano je jako studia o charakterze penologicznym. Sprawą wtórną i mniej ważną dla tożsamości dyscypliny był punkt wyjścia tych rozważań, czy były nim teoretyczne uogólnienia reform więziennych czy społeczno-filozoficzne uogólnienia związane z rozwojem instytucji kary i zasad odpowiedzialności karnej i wymiaru kary w prawie karnym materialnym. Sam wykład penologii mógł bowiem podlegać dalszemu dookreślaniu przedmiotowemu zależnie od kierunku myśli badawczej. Nabierał w ramach różnych nachyleń badawczych charakteru teoretycznego, społeczno-filozoficznego studium pojęcia kary, socjologicznej analizy instytucji wymiaru sprawiedliwości, historii idei penalnych i instytucji prawa karnego, czy wykładu teoretycznych podstaw określonych form organizacyjnych kary i pomiaru ich skuteczności w aspekcie socjo-kryminologicznym i penitencjarno-pedagogicznym. Także historycznie rzecz biorąc zakres i formy instytucjonalizacji przedmiotów penologicznych w postaci odrębnych od prawa karnego i nauki o więziennictwie wykładów i publikacji pozostawał różny i nie przebiegał równomiernie we wszystkich krajach zachodnich.
Studia o charakterze penologicznym zawarte były w wielu polskich opracowaniach z zakresu prawa karnego począwszy od wspomnianego, pierwszego polskiego systematycznego wykładu prawa karnego R. Hubego. Jednak sama nazwa 'penologia' została ostatecznie przyjęta w polskiej nauce prawa karnego na określenie badań kary jako zjawiska społecznego dopiero przez Bronisława Wróblewskiego, który w 1926 roku wydał w Wilnie dwutomowe dzieło pt. „Penologja. Socjologja kar”.
Zadawanie człowiekowi dolegliwości zawsze domagało się usprawiedliwienia. Dlatego zawsze poszukiwano specjalnego usprawiedliwienia kary zarówno jako ogólnej praktyki prawnej i społecznej, jak i jako jednostkowego aktu konkretnego działania. Usprawiedliwienie kary, choć swoiste, nawiązuje do ogólnych podstaw aksjologicznych społeczeństwa, do refleksji na temat dobra i zła, moralności, racjonalności, słuszności, do wizji człowieka i ładu społecznego. Dlatego refleksja na temat kary, w tym szczególnie kary kryminalnej ogniskuje w sobie wiele kwestii ogólnych dotyczących pytań o człowieka i społeczeństwo. Z tego też względu rozważania na jej temat pojawiały się od czasów najdawniejszych w religii, a także w pismach filozofów i wypowiedziach ludzi sztuki. Natomiast systematyczne badania penologiczne rozwijały się w związku z próbami reform systemu prawa karnego i wykonania kar podejmowanymi od XVIII wieku. Reformatorzy dążyli do zastąpienia praktyki penalnej usprawiedliwianej retoryką odwetową, racjonalnymi ideałami resocjalizacji i prewencji antyprzestępczej. Postulowane i wprowadzane przez nich zmiany miały służyć oparciu na tych światłych założeniach racjonalnie opracowanej, kompleksowej polityki kryminalnej i penitencjarnej. Pisma osiemnastowiecznych reformatorów prawa karnego i więziennictwa, Cesarego Beccarii, Johna Howarda czy Jeremiego Benthama, żeby wymienić postacie o charakterze symbolicznym, miały w istocie właśnie charakter społeczno-filozoficznych studiów penologicznych, choć sama nazwa jeszcze nie była stosowana. Dopiero później górę nad reformatorskimi rozważaniami o charakterze społeczno-filozoficznym zaczęły brać prace o charakterze dogmatycznym. Rozwój współczesnej dogmatyki, która dla równowagi badań wymuszała wyodrębnienie studiów społecznych kary, czyli późniejszej penologii, wiąże się szczególnie z pracami Anzelma Feuerbacha z przełomu XVIII i XIX wieku. Ponadto na kształtowanie się penologii jako odrębnej dziedziny dociekań i wykładu wpływ wywarły praktyczne rozważania na temat organizacji wykonania kary pozbawienia wolności. Prowadzono je w ramach badań więzienioznawczych rozwijanych od początku XIX wieku oraz studiów rodzących się wtedy koncepcji praktycznych programów oddziaływania na skazanych (określanych później zbiorczym pojęciem nauk penitencjarnych). Można powiedzieć, że współcześnie tak jak w Starożytności (np. w pismach Platona i Arystotelesa)
rozważania o charakterze społecznym, filozoficznym na temat kary poprzedzały rozważania praktyczne na temat prawa karnego oraz procedury i rytuałów wykonania kary. Jednak mimo tego historycznego pierwszeństwa nauki o karze jako zjawisku społecznym i problemie filozoficznym wyodrębnienie penologii jako dziedziny badań i wykładu nastąpiło dopiero w związku z wykształceniem się specjalistycznych rozważań z zakresu dogmatyki prawa karnego
i zorientowanych praktycznie studiów penitencjarnych. Dopiero rozwinięcie się oraz instytucjonalizacja samej nauki prawa karnego (dogmatycznego) i profesjonalizacja wykonania kary (więzienia) wraz z poddaniem tego procesu, choćby ograniczonej kontroli nauki, wymusiły rozwój penologii jako przedmiotu badań i wykładu. Od tej pory badania kary jako zjawiska społecznego i problemu filozoficznego nie miały już być prowadzone przede wszystkim jako przyczynek do ogólnych rozważań społecznych, filozoficznych i prawnych. Studia w tym zakresie umieszczano coraz częściej w kontekście potrzeb nowoczesnej nauki prawa karnego i systemu penitencjarnego. Nowoczesna nauka prawa karnego, w tym także rodząca się w XIX wieku polityka kryminalna i penitencjarystyka domagały się mocnych podstaw teoretycznych w ramach zasobów wiedzy z zakresu instytucjonalizowanych wtedy na uniwersytetach nauk społecznych, prawnych i humanistyki. Wiedzy tej w ramach wykładów i publikowanych badań dostarczała im w pewnym stopniu penologia, lepiej lub gorzej wyodrębniana od mniej więcej połowy XIX wieku z wykładu prawa karnego dogmatycznego i nauk o więziennictwie.
Jednak już od końca XIX wieku wpływ penologii na prawo karne podlegał pewnemu ograniczeniu spowodowanemu szybkim rozwojem pozytywistycznych studiów etiologii i fenomenologii przestępczości: antropologii kryminalnej i kryminologii. Nauki te niezależnie od istotnego wpływu na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości i działanie jego poszczególnych instytucji, w tym rozwój form organizacyjnych kary, podważały same podstawy ideowe i racjonalność dyskursu na temat kary kryminalnej, a więc i tożsamość penologii. Ich znaczenie rosło w okresie międzywojennym, można mówić o ich dominacji w trzech dekadach po II wojnie światowej. Stan ten wyraźnie niekorzystnie wpłynął na rozwój penologii. Osłabienie w latach 70 tych XX wieku dominacji paradygmatu pozytywizmu odbiło się na stanie polityki kryminalnej i penitencjarnej pozbawionych poważnych podstaw naukowych. Od tego czasu nauki penalne, zdaniem wielu teoretyków, znajdują się w poważnym kryzysie poznawczym i politycznym, tracąc jednoznacznie określony legitymizm. Ten stan rzeczy stał się także przesłanką wzmożenia od końca XX wieku badań i refleksji penologicznej.
W Polsce pierwszy podręcznik prawa karnego opracowany na Uniwersytecie Warszawskim przez Romualda Hubego w 1830 roku traktował kwestię kary kryminalnej z perspektywy penologicznej, a więc jako instytucję społeczną (więzienie). Podstawy jej usprawiedliwienia i wymiaru łączył w eklektyczny sposób z interpretowaną w duchu katolickim heglowską, dialektyczną nauką o naturze życia społecznego i o państwie łączonymi z rozważaniami praktycznymi o polityce karnej i penitencjarnej w duchu Cesarego Beccarii i Johna Howarda. W późniejszym okresie wielu wybitnych polskich uczonych uwzględniało zagadnienia penologiczne w swoich wykładach prawa karnego. Można tu wymienić takich uczonych jak profesor Szkoły Głównej Stanisław Budziński (znany też w humanistyce jako tłumacz m.in. twórczości Goethego, Schillera, Puszkina i Lermontowa), Wacław Makowski profesor Uniwersytetu Warszawskiego i Senator II RP. Jednak przede wszystkim należy wspomnieć uznawanego za najważniejszego polskiego przedstawiciela dwudziestowiecznej nauki prawa karnego Juliusza Makarewicza, głównego współtwórcę polskiego kodeksu karnego z 1932 roku (zwanego czasem Lex Makarewicz). Makarewicz napisał pracę o charakterze penologicznym z zakresu antropologiczno-historycznej genezy instytucji prawa karnego Einführung in die Philosophie des Strafrechts auf Entwicklungsgeschichtlicher Grundlage, która została wydana w Stuttgarcie w 1906 roku. Jej tłumaczenie na język polski zostało wydane dopiero w 2010 r., po przeszło stu latach od pierwszego, niemieckiego wydania. Czasami od daty pierwszego wydania tego studium penologicznego liczy się rozwój samodzielnej, współczesnej penologii w Polsce.
W literaturze angielskiej początki penologii jako dyscypliny naukowej wiąże się z dwiema odrębnymi tendencjami. Po pierwsze wpływ na jej rozwój przypisuje się nurtowi reformatorskiej, humanitarnej myśli penitencjarnej motywowanej religijnie, której czołowym przedstawicielem był John Howard. Po drugie łączy się jej powstanie z rozwojem nowoczesnej polityki kryminalnej i penitencjarnej opartej na liberalnym utylitaryźmie dążącym do stworzenia podstaw racjonalnego w sensie społecznym i ekonomicznym zarządzania społeczeństwem. W powszechnej opinii najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Jeremy Bentham. W Niemczech natomiast genezę penologii wiąże się z jednej strony z dziewiętnastowiecznym programem reform więziennych, z drugiej z rozwijanym w tym czasie prawno karnym, antropologicznym i historycznym badaniem genezy instytucji prawa karnego, przede wszystkim różnych form organizacyjnych kary, z karą więzienia na czele.
Nazwa penologia pojawiła się w literaturze naukowej w pierwszej połowie XIX wieku (nie później niż w 1838 r.). Rozważania na temat kary o charakterze społeczno-filozoficznym i humanistycznym wykazywały wyraźną autonomi
ę przedmiotową i metodologiczną zarówno wobec dogmatyki prawa jak i wobec praktycznych studiów więzienioznawczych. Ten stan rzeczy powodował, że na użytek przedmiotu badań, kary jako zjawiska społecznego, jak i związanego z nim wykładu akademickiego coraz częściej wyodrębniano pod pojęciem penologii różnie dookreślane społeczno-filozoficzne studia kary kryminalnej. W niektórych krajach miały one większy związek z reformami penitencjarnymi (np. Anglia), w innych, jak Polska, łączyły się przede wszystkim z wykładem prawa karnego mocno osadzonym w kontekście społeczno-historyczno-filozoficznym. W Niemczech natomiast miały charakter pośredni wiążąc się szczególnie z historią instytucji karnych zarówno prawa karnego materialnego jak i więzienia. Niezależnie od pewnych zróżnicowań akcentów wyraźnie następowało wyodrębnienie przedmiotu badań penologii – kary kryminalnej jako instytucji społecznej i jej płaszczyzn badawczych (określających też podstawy metodologiczne): historycznej, socjologicznej, prawnej, filozoficznej i penitencjarnej. Gdy badania kary kryminalnej dotyczyły instytucji społecznej z perspektywy historyczno-społecznej lub filozoficzno-społecznej czy socjologiczno, penitencjarno-prawnej, określano je jako studia o charakterze penologicznym. Sprawą wtórną i mniej ważną dla tożsamości dyscypliny był punkt wyjścia tych rozważań, czy były nim teoretyczne uogólnienia reform więziennych czy społeczno-filozoficzne uogólnienia związane z rozwojem instytucji kary i zasad odpowiedzialności karnej i wymiaru kary w prawie karnym materialnym. Sam wykład penologii mógł bowiem podlegać dalszemu dookreślaniu przedmiotowemu zależnie od kierunku myśli badawczej. Nabierał w ramach różnych nachyleń badawczych charakteru teoretycznego, społeczno-filozoficznego studium pojęcia kary, socjologicznej analizy instytucji wymiaru sprawiedliwości, historii idei penalnych i instytucji prawa karnego, czy wykładu teoretycznych podstaw określonych form organizacyjnych kary i pomiaru ich skuteczności w aspekcie socjo-kryminologicznym i penitencjarno-pedagogicznym. Także historycznie rzecz biorąc zakres i formy instytucjonalizacji przedmiotów penologicznych w postaci odrębnych od prawa karnego i nauki o więziennictwie wykładów i publikacji pozostawał różny i nie przebiegał równomiernie we wszystkich krajach zachodnich.
Studia o charakterze penologicznym zawarte były w wielu polskich opracowaniach z zakresu prawa karnego począwszy od wspomnianego, pierwszego polskiego systematycznego wykładu prawa karnego R. Hubego. Jednak sama nazwa 'penologia' została ostatecznie przyjęta w polskiej nauce prawa karnego na określenie badań kary jako zjawiska społecznego dopiero przez Bronisława Wróblewskiego, który w 1926 roku wydał w Wilnie dwutomowe dzieło pt. „Penologja. Socjologja kar”.